Qaraciyər Piylənməsi: Səbəbləri, Əlamətləri və Müalicə Üsulları
Qaraciyər piylənməsi və ya qeyri-alkoqol mənşəli yağlı qaraciyər xəstəliyi (QAYX) dünyada ən çox yayılmış qaraciyər xəstəliklərindən biridir. Xəstəlik zamanı qaraciyər hüceyrələrində həddindən artıq yağ toplanır və bu, zaman keçdikcə müxtəlif ağırlaşmalara səbəb ola bilər. Bu məqalədə qaraciyər piylənməsinin səbəbləri, risk faktorları, əlamətləri, diaqnostikası və müalicəsi haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.
Qaraciyər Piylənməsi Nədir?
Qaraciyər piylənməsi, qaraciyərdə normal halda olmaması lazım olan yağ (triqliserid) toplanmasıdır. Tibbi dildə bu vəziyyət “steatoz” adlanır. Qaraciyər hüceyrələrinin 5-10%-dən çoxu yağla dolduqda, bu vəziyyət qaraciyər piylənməsi hesab olunur.
Qaraciyər piylənməsinin iki əsas növü mövcuddur:
- Alkoqol mənşəli yağlı qaraciyər xəstəliyi (AYQX) – Uzun müddət çoxlu miqdarda alkoqol qəbulu nəticəsində yaranır.
- Qeyri-alkoqol mənşəli yağlı qaraciyər xəstəliyi (QAYX) – Alkoqol qəbulu ilə əlaqədar olmayan səbəblərdən yaranır və aşağıdakı mərhələləri əhatə edə bilər:
- Sadə steatoz (yağlanma)
- Steatohepatit (yağlanma və iltihablanma)
- Fibroz (toxuma zədələnməsi)
- Sirroz (qaraciyərin geri dönməz zədələnməsi)
Qaraciyər Piylənməsinin Səbəbləri və Risk Faktorları
Qaraciyər piylənməsinin əsas səbəbləri və risk faktorları aşağıdakılardır:
QAYX üçün Risk Faktorları:
- Artıq çəki və piylənmə – Bədən kütlə indeksi (BKİ) 25-dən yuxarı olan şəxslərdə risk daha yüksəkdir
- İnsulin rezistentliyi
- Metabolik sindrom
- Şəkərli diabet (xüsusilə 2-ci tip)
- Yüksək triqliserid və aşağı yüksək sıxlıqlı lipoprotein (HDL) səviyyələri
- Yaş (40 yaşdan yuxarı şəxslərdə risk artır)
- Genetik faktorlar
Digər Risk Faktorları:
- Qeyri-sağlam qidalanma – Yüksək karbohidrat və yağ tərkibli qidalar
- Hərəkətsiz həyat tərzi
- Bəzi dərmanlar – Kortikosteroidlər, tamoksifen, metotreksat və s.
- Hepatit C virusu
- Polisistik yumurtalıq sindromu
- Yuxu apnoesi
- Hipotiroidizm və hipertiroidizm
Qaraciyər Piylənməsinin Əlamətləri
Qaraciyər piylənməsi əksər hallarda xəstəliyin erkən mərhələlərində simptomsuz keçir. Buna görə də, çox vaxt “səssiz xəstəlik” adlandırılır. Lakin xəstəlik irəlilədikcə aşağıdakı əlamətlər görülə bilər:
- Yorğunluq və zəiflik
- Qarının sağ yuxarı hissəsində diskomfort və ya ağrı
- İştahanın azalması
- Ürəkbulanma və qusma
- Çəki itkisi
- Sarılıq (dəri və gözlərin sarı rəng alması)
- Qarında şişkinlik və maye toplanması (assit)
- Ayaqlarda şişkinlik (ödem)
- Dəridə qaşınma
- Qan laxtalanmasında problemlər
Qaraciyər Piylənməsinin Diaqnostikası
Qaraciyər piylənməsinin diaqnostikası üçün aşağıdakı müayinələr aparıla bilər:
Laborator Testlər:
- Qaraciyər funksiya testləri – ALT, AST, ALP, GGT, bilirubin və s.
- Tam qan sayımı
- Koaqulyasiya testləri
- Lipid profili – Triqliserid, ümumi xolesterin, HDL, LDL
- Şəkər və insulin səviyyələri
- Hepatit virusları testləri
Vizualizasiya Müayinələri:
- Ultrasəs müayinəsi (USM) – Ən çox istifadə olunan ilkin müayinə üsuludur
- Fibroscan (transient elastoqrafiya) – Qaraciyər toxumasının elastikliyini ölçmək üçün
- Kompüter tomoqrafiyası (KT)
- Maqnit rezonans görüntüləmə (MRT)
- Maqnit rezonans elastoqrafiya
Qaraciyər Biopsiyası:
Qaraciyər toxumasından nümunə götürülərək laboratoriyada müayinə edilməsi, xəstəliyin dəqiq diaqnozunu və mərhələsini müəyyən etməyə kömək edir. Bu, əsasən digər üsullarla diaqnoz dəqiqləşmədikdə və ya qaraciyər zədələnməsinin dərəcəsini dəqiq müəyyən etmək lazım olduqda tətbiq edilir.
Qaraciyər Piylənməsinin Müalicəsi
Qaraciyər piylənməsinin müalicəsi üçün standart bir protokol yoxdur, lakin xəstəliyin əsas səbəblərinə və risk faktorlarına təsir edən tədbirlər görülür:
Həyat Tərzi Dəyişiklikləri:
- Çəki azaltma – Hətta 5-10% çəki itkisi qaraciyər funksiyalarında əhəmiyyətli yaxşılaşma göstərə bilər
- Sağlam qidalanma – Aralıq dənizi diyeti tövsiyə olunur
- Yüksək lifli qidalar
- Tərəvəz və meyvələr
- Tam dənli məhsullar
- Zeytun yağı kimi sağlam yağlar
- Az miqdarda qırmızı ət
- Fiziki aktivlik – Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta intensivlikli fiziki aktivlik
- Alkoqoldan imtina – Alkoqol qaraciyər piylənməsini daha da pisləşdirə bilər
- Şəkər və fruktoz tərkibli qidaların məhdudlaşdırılması
Dərman Müalicəsi:
Qaraciyər piylənməsinin özünə spesifik dərman müalicəsi olmasa da, yanaşı gedən vəziyyətlərin müalicəsi üçün dərmanlar təyin edilə bilər:
- Metformin – İnsulin rezistentliyi və şəkərli diabet üçün
- Pioglitazon – İnsulin həssaslığını artırmaq üçün
- Vitamin E – Antioksidant təsiri üçün (şəkərli diabeti olmayan QAYX xəstələrində)
- Lipid azaldıcı dərmanlar – Yüksək xolesterin və triqliserid səviyyələri üçün
- Angitensin reseptor blokatorları – Hipertenziya və qaraciyər fibrozunu azaltmaq üçün
Cərrahi Müdaxilə:
Ağır hallarda və digər müalicə üsulları effektiv olmadıqda, bəzi cərrahi müdaxilələr nəzərdən keçirilə bilər:
- Bariatrik cərrahiyyə – Morbid piylənmə olan xəstələrdə
- Qaraciyər transplantasiyası – Son mərhələ qaraciyər xəstəliyi olan hallarda
- **Mezenximal kök hüceyrələr vasitəsilə qaraciyərin regenerasiyasına və bərpasına nail ola bilərik
Kök Hüceyrə Terapiyası və İnnovativ Yanaşmalar
Dr. Səkinə Abdullayeva kimi mütəxəssislərin tətbiq etdiyi müasir müalicə üsullarından biri də kök hüceyrə terapiyasıdır. Kök hüceyrə terapiyası qaraciyər piylənməsi müalicəsində perspektivli yeni yanaşmalardan biridir. Bu metod:
- Zədələnmiş qaraciyər toxumasının bərpasına kömək edir
- İltihabı prosesləri azaldır
- Qaraciyər hüceyrələrinin regenerasiyasını stimullaşdırır
- Fibroz toxumanın əmələ gəlməsini ləngidə bilər
Tədqiqatlar göstərir ki, mezenhimal kök hüceyrələr qaraciyər funksiyalarının yaxşılaşmasına və qaraciyər zədələnməsinin azalmasına kömək edə bilər. Lakin bu sahədə tədqiqatlar davam edir və müalicənin effektivliyini tam qiymətləndirmək üçün daha çox klinik araşdırmalara ehtiyac var.
Qaraciyər Piylənməsinin Fəsadları
Müalicə olunmadıqda, qaraciyər piylənməsi ciddi fəsadlara səbəb ola bilər:
- Qaraciyər iltihabı (steatohepatit)
- Qaraciyər fibrozu
- Qaraciyər sirrozu
- Qaraciyər yetməzliyi
- Qaraciyər xərçəngi (hepatosellular karsinoma)
- Portal hipertenziya
- Ürək-damar xəstəlikləri riskinin artması
- 2-ci tip şəkərli diabet riskinin artması
Qaraciyər Piylənməsindən Necə Qorunmalı?
Qaraciyər piylənməsindən qorunmaq üçün aşağıdakı tədbirlər görülə bilər:
- Sağlam çəkini qorumaq
- Balanslaşdırılmış qidalanma
- Müntəzəm fiziki aktivlik
- Alkoqol qəbulunu məhdudlaşdırmaq və ya tam dayandırmaq
- Şəkərli içkilərdən və emal edilmiş qidalardan uzaq durmaq
- Müntəzəm tibbi müayinələrdən keçmək
- Qaraciyər funksiya testlərini yoxlatmaq
- Dərman qəbulunda həkim tövsiyələrinə riayət etmək
Nə Zaman Həkimə Müraciət Etməli?
Aşağıdakı hallarda mütləq həkimə müraciət edilməlidir:
- Qarının sağ yuxarı hissəsində davamlı ağrı
- Yorğunluq və zəiflik
- İştahanın azalması və çəki itkisi
- Dəri və gözlərdə sarılıq
- Qarında şişkinlik
- Ayaqlarda ödem
- Risk faktorlarının (piylənmə, şəkərli diabet, yüksək xolesterin və s.) olması
Nəticə
Qaraciyər piylənməsi müasir dünyada geniş yayılmış, lakin düzgün həyat tərzi dəyişiklikləri və müalicə ilə idarə oluna bilən bir xəstəlikdir. Erkən diaqnoz və müdaxilə qaraciyər piylənməsinin daha ciddi fəsadlara çevrilməsinin qarşısını ala bilər.
Dr. Səkinə Abdullayeva kimi təcrübəli mütəxəssislərin müasir müalicə üsulları ilə birlikdə, düzgün həyat tərzi dəyişiklikləri qaraciyər sağlamlığının qorunmasında və bərpasında mühüm rol oynayır. Öz sağlamlığınıza diqqət yetirin və hər hansı narahatlıq yarandıqda vaxtında həkimə müraciət edin.
